บทความดาราศาสตร์

 “ซิจ (Zij)” เป็นคำในภาษาอาหรับ เขียนด้วยอักษรอาหรับว่า زيج  คือ  ตารางบันทึกผลการสังเกตการณ์การเคลื่อนที่และตำแหน่งของวัตถุท้องฟ้าโดยนักดาราศาสตร์ในอดีต เพื่อใช้คำนวณหาตำแหน่งของดวงอาทิตย์ ดวงจันทร์ ดาวเคราะห์ที่มองเห็นด้วยตาเปล่า กลุ่มดาวต่าง ๆ  รวมไปถึงการคำนวณหาระยะเวลาของช่วงกลางวันและกลางคืน และใช้ในการคำนวณหาทิศทาง โดยต้นแบบและวิธีการของซิจ ได้รับอิทธิพลจากตารางของปโตเลมี (Ptolemy’s Handy Tables) ที่ถูกแปลเป็นภาษาอาหรับในคริสต์ศตวรรษที่ 9  ซิจแต่ละตารางจะมีรูปแบบเฉพาะและความโดดเด่นที่ต่างกัน โดยสามารถแบ่งออกเป็น 13 ส่วน ดังนี้

1. การคำนวณวันเดือนปีและการแปลงปฏิทิน (Chronology and calendar conversion)
2. ตรีโกณมิติ (Trigonometry)
3. ดาราศาสตร์ทรงกลม (Spherical Astronomy)
4. ค่าเฉลี่ยการเคลื่อนที่ของดวงอาทิตย์ ดวงจันทร์ และดาวเคราะห์ (Mean Motions of Sun, Moon, and Planets)
5. สมการการเคลื่อนที่ของดวงอาทิตย์ ดวงจันทร์ และดาวเคราะห์ (Equations of Sun, Moon, and Planets)
6. เดคลิเนชันของดวงจันทร์และดาวเคราะห์ (Latitudes of Moon and Planets)
7. ตำแหน่งของดาวเคราะห์ (Planetary Stations)
8. แพรัลแลกซ์ของดวงอาทิตย์ และดวงจันทร์ (Parallax of the Sun and Moon)
9. สุริยุปราคาและจันทรุปราคา (Eclipses of the Moon and the Sun)
10. ทัศนวิสัยในการมองเห็นดวงจันทร์และดาวเคราะห์ (Visibility of the Moon and Planets)
11. ภูมิศาสตร์ (ตำแหน่งละติจูดและลองจิจูดของผู้สังเกต) (Geography)
12. พิกัดตำแหน่งของดาวฤกษ์ฉากหลัง (Coordinates of the Fixed Stars)
13. การคำนวณทางโหราศาสตร์ (Mathematical Astrology)

ที่มา: https://www.christies.com

ภาพที่ 1 ตัวอย่างซิจที่ใช้ในการคำนวณสุริยุปราคา จากหนังสือซุลลาม

“ซิจ” ถูกบันทึกโดยใช้ตัวเลขอับญัด (Arabic abjad; alphanumeric) ซึ่งเป็นระบบตัวเลขที่ใช้อักษรอาหรับ มีเครื่องหมายแทนระบบตัวเลขที่ใช้ระบบฐานหกสิบ (Sexagesimal system)  คือ แบ่งหน่วยเวลาเป็นมาตรา 60 ดังที่เราใช้กันมาในเรื่องเวลา ชั่วโมง นาที และวินาที และใช้แบ่งวงกลมเป็นองศา พิลิปดา  อักษรอาหรับในซิจมีค่า ดังที่แสดงไว้ในตารางดังต่อไปนี้

 ตารางที่ 1: ตารางเทียบค่าตัวเลขกับอักษรอาหรับที่ใช้ในตัวเลขอับญัด

ตารางที่ 2: ตารางเทียบกลุ่มดาวจักรราศีกับอักษรอาหรับ

ตารางที่ 3: ตารางเทียบวันกับอักษรอาหรับ

อักษรอาหรับในซิจจะไม่มีจุด นอกจากบางตัวอักษรเพื่อให้เกิดความแตกต่างกัน เช่น “นูน”(ن) จะมีจุด เพื่อให้แตกต่างกับ “บาอ์”  (ب)  และเขียนแค่หัวของตัวอักษร “ญีม” (ج) เพื่อให้แตกต่างกับ อักษร “หาอ์” (ح)

ภาพที่ 2 : ตัวอย่างซิจที่ใช้ในการเปลี่ยนวันที่ตามกลุ่มดาวจักรราศี 

ในช่วงคริสต์ศตวรรษที่ 8 - 19  มีซิจที่ถูกบันทึกและรวบรวมในช่วงยุคทองของอิสลามจำนวนมากกว่า 225 ตาราง  แต่ในจำนวนนี้เกินครึ่งได้หายไป เหลือเพียงบางตารางที่มีอยู่ถึงปัจจุบัน เช่น Zij-I Ilkhani of Nasir al-Din al-Tusi,  Zij Sindhind, Zij al-Khawarizmi,  Zij Ibn al-Banna

ภาพที่ 3 : Zij-I Ilkhani of Nasir al-Din al-Tusi

ที่มา: https://bid.shapiroauctions.com

แต่ซิจที่ถือว่ามีอิทธิพลในโลกอิสลามยุคหลัง คือ “ซิจซุลตอนี” (Zij Sultani of Ulugh Beg)   ซึ่งในประเทศไทยและแถบคาบสมุทรมลายูยังมีการนำ ซิจซุลตอนีมาใช้คำนวณปรากฏการณ์ที่เกี่ยวกับดวงจันทร์ เช่น คำนวณหาตำแหน่งดวงจันทร์ และความน่าจะเป็นที่จะเห็นจันทร์เสี้ยว โดยคำนวณหาเวลาการเกิด conjunction (ดวงจันทร์ปรากฏใกล้ดวงอาทิตย์ที่สุดในช่วงจันทร์ดับ) ขนาดและอายุของจันทร์ คำนวณการเกิดสุริยุปราคาและจันทรุปราคา เป็นต้น ซึ่งตารางเหล่านี้ถูกบันทึกในหนังสือดาราศาสตร์สมัยก่อน ที่ยังมีการเรียนการสอนในโรงเรียนสอนศาสนาอิสลาม เช่น หนังสือซุลลาม นัยจิรัย และหนังสือบากูเราะห์ อาดิลละห์ ลิมะรีฟะห์ตุล อาฮิลละห์  โดยซิจในหนังสือทั้งสองเล่มยังเป็นซิจตามรูปแบบซิจซุลตอนี

เรียบเรียง : สุกัญญา มัจฉา - เจ้าหน้าที่สารสนเทศดาราศาสตร์ สดร.

อ้างอิง :

[1] https://link.springer.com/referenceworkentry/10.1007%2F978-1-4614-6141-8_202

[2] https://media.neliti.com/media/publications/56966-ID-kitab-sullam-an-nayyirain-dalam-tinjauan.pdf

[3] https://www.researchgate.net/publication/291116898_Astronomical_handbooks_and_tables_from_the_Islamic_world_750-1900_An_interim_repo

[4] https://bid.shapiroauctions.com/lots/view/1-1W030Y/nasir-al-din-al-tusi-d-ah-6721274-ad-zij-i-ilkhani